Roszczenie o zachowek służy zabezpieczeniu najbliższych dla spadkodawcy osób, które zgodnie z ustawowym porządkiem dziedziczenia kwalifikują się do kręgu spadkobierców, lecz w związku z niekorzystnymi dla nich rozporządzeniami spadkodawcy, dokonanymi jeszcze za jego życia, czy to w wyniku testowania lub nieodpłatnego rozporządzenia skutkującymi uszczupleniem masy spadkowej, nie otrzymali należnego im zachowku.

Zachowek stanowi więc pewną wartość pieniężną, która przysługuje określonej kategorii osób, niezależnie od dokonanych przez spadkodawcę rozporządzeń, czy to testamentowych, czy też umownych. Osobami „chronionymi” prawem do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy.

Zachowek wyraża się w pieniądzu przez co pozew o zachowek przybiera postać pozwu o zapłatę. Przy formułowaniu tego typu żądania każdorazowo zachodzi potrzeba ustalenia, co wchodziłoby w skład spadku gdyby do niekorzystnych rozporządzeń nie doszło. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego wysokość zachowku wynosi ½ udziału spadkowego, który danej osobie by przypadł, chyba że uprawnionym jest małoletni zstępny lub osoba trwale niezdolna do pracy – wówczas zachowek wynosi 2/3 tego udziału w spadku. Spadek stanowiący podstawę obliczenia zachowku określa się zasad opisanych w kodeksie cywilnym.

Jedna z tych zasad wyrażona została w art. 994 § 1 k.c. o następującej treści:

„przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Z przepisu tego wynika a contrario, że przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku:

  1. darowizny (inne niż drobne) dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami, a niebędących uprawnionymi do zachowku – bez ograniczenia w czasie;
  2. darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku – dokonane nie dalej jak 10 lat przed otwarciem spadku.

Jeżeli w wyniku dokonania powyższych darowizn osoba uprawniona nie otrzymała należnego jej zachowku, czy też nie może otrzymać należnej jej części spadku w skutek uszczuplenia spadku, przysługuje jej roszczenie przeciwko osobom, które uzyskały z powyższych tytułów przysporzenie kosztem spadku, tj. roszczenie o zachowek lub o jego wyrównanie.

Co przypadku umowy dożywocia ?

Przytoczony powyżej przepis art. 994 k.c. odnosi się do wprost do umowy darowizny, a więc umowy nieodpłatnej. Umowa dożywocia jest umową nazwaną, inną niż umowa darowizny i polega na przeniesieniu własności nieruchomości w zamian za zobowiązanie się nabywcy względem zbywcy do dożywotniego jego utrzymania. Świadczenie nabywcy może przybrać różną postać. Pomimo, że umowa dożywocia nie wiąże się bezpośrednio z jednorazowym świadczeniem pieniężnym jak to zwykle bywa np. przy umowie sprzedaży, to umowa ta nie jest traktowana jako umowa nieodpłatna. Świadczenie na rzecz nabywcy nieruchomości ma swój ekwiwalent we wzajemnym świadczeniu na rzecz zbywcy (Spadkodawcy).

Osoby, które zamierzają za życia przenieść nieruchomość na rzecz innej osoby, a jednocześnie chcą wyłączyć możliwość dochodzenia od nabywcy zachowku, powinny rozważyć podpisanie umowy dożywocia. Umowa ta chroni jednocześnie zbywcę, który w zamian za przeniesienie własności nieruchomości uzyskuje zabezpieczenie swojego bytu.

Podatkowe skutki umowy dożywocia:

Występująca w przeszłości rozbieżność w orzecznictwie w zakresie podatkowych skutków umowy dożywocia (w kontekście podatku od dochodów zbywcy) została rozstrzygnięta uchwałą siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 17 listopada 2014 roku, sygn. akt II FPS 4/14, w której uznano, że w przypadku umowy zbycia nieruchomości na podstawie umowy dożywocia nie jest możliwe określenie przychodu ze źródła, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 8 lit. a) ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 ze zm.), na zasadach wynikających z art. 19 ust. 1 i 3 tej ustawy. Innymi słowy mamy do czynienia z odpłatnym zbyciem nieruchomości, które jednak z uwagi na przyszły charakter świadczeń o bliżej nieokreślonej wartości, nie mogą być wycenione z uwzględnieniem art. 19 ust. 1 i 3  ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych.

W przypadku umowy dożywocia powstanie po stronie nabywcy obowiązek uiszczenia podatku od czynności cywilnoprawnych w wysokości 2% rynkowej wartości nieruchomości, co wynika z art. 1 ust. 1 pkt 1 lit. e) w zw. z art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych.

adw. Patrick Wilhelmsen

Kancelaria Adwokacka Patrick Wilhelmsen

Lokalizacja: Rozbrat 34/36 lok. 95, 00 – 429 Warszawa

Filia w Piasecznie: Zaleśna 20, 05-502 Piaseczno

508 920 164

adwokat@wilhelmsen.com.pl